استرس پس از سانحه (PTSD): علل، نشانه‌ها و راهکارهای درمانی
مقدمه
استرس پس از سانحه یا PTSD (Post-Traumatic Stress Disorder)، یکی از جدی‌ترین اختلالات روانی است که پس از تجربه یا مشاهده‌ی یک رویداد شدیداً آسیب‌زا رخ می‌دهد. این اختلال، برخلاف تصور رایج، تنها محدود به سربازان جنگ یا قربانیان فجایع طبیعی نیست، بلکه در بسیاری از موقعیت‌های زندگی روزمره نیز ممکن است شکل بگیرد. در دنیای امروز، به‌ویژه در جوامعی که درگیر جنگ، بحران اقتصادی یا بلایای اجتماعی هستند، احتمال بروز PTSD در کودکان و بزرگسالان افزایش می‌یابد.
علل بروز PTSD
PTSD زمانی رخ می‌دهد که سیستم عصبی و روان انسان، نتواند تجربه‌ای آسیب‌زا را به‌طور طبیعی پردازش و هضم کند. این آسیب ممکن است فیزیکی، روانی یا حتی عاطفی باشد. در ادامه، مهم‌ترین دلایل ابتلا به استرس پس از سانحه را بررسی می‌کنیم:
- تجربه‌ی مستقیم خشونت یا تهدید: مانند تجاوز جنسی، شکنجه یا گروگان‌گیری
- حضور در مناطق جنگی: چه به‌عنوان نظامی، چه به‌عنوان غیرنظامی یا حتی کودک
- مشاهده‌ی فجایع انسانی: مانند مرگ عزیزان، انفجار، آوار شدن ساختمان یا تصادف شدید
- بلایای طبیعی: زلزله، سیل، آتش‌سوزی یا طوفان شدید
- خشونت خانگی یا کودک‌آزاری: کودکانی که شاهد یا قربانی خشونت خانگی بوده‌اند، در معرض خطر بالای PTSD قرار دارند
علائم اختلال استرس پس از سانحه
علائم PTSD ممکن است بلافاصله پس از حادثه یا با تأخیر چند هفته یا چند ماه ظاهر شوند. این علائم می‌توانند شدت‌های مختلفی داشته باشند، اما به‌طور کلی در چهار دسته‌ی اصلی قرار می‌گیرند:
1. بازتجربه‌ی حادثه
- کابوس‌های مکرر و آزاردهنده
- فلاش‌بک (بازگشت ذهنی به لحظه‌ی حادثه)
- اضطراب شدید هنگام مواجهه با محرک‌های یادآور حادثه
2. اجتناب
- دوری از مکان‌ها، افراد یا گفتگوهایی که یادآور حادثه هستند
- بی‌علاقگی به فعالیت‌های گذشته یا کاهش ارتباطات اجتماعی
3. اختلال در تفکر و خلق‌وخو
- افسردگی و احساس پوچی
- احساس گناه یا شرم بی‌دلیل
- از دست دادن اعتماد به دیگران
4. برانگیختگی بیش‌ازحد
- بی‌خوابی یا کابوس
- تحریک‌پذیری، عصبانیت، پرخاشگری
- واکنش‌های ناگهانی و ترس از صداهای بلند یا لمس ناگهانی
PTSD در کودکان و نوجوانان
کودکان به‌دلیل ظرفیت کمتر در درک و پردازش هیجانات، نسبت به بزرگسالان آسیب‌پذیرترند. نشانه‌های PTSD در آن‌ها ممکن است متفاوت باشد:
- بازی‌هایی با مضامین خشونت یا حادثه
- شب‌ادراری یا مشکلات خواب
- چسبیدن بیش‌ازحد به والدین
- ترس‌های ناگهانی و بی‌دلیل
اگر کودک شما به‌تازگی تجربه‌ای تلخ را پشت سر گذاشته و این نشانه‌ها را دارد، مقاله «چگونه به کودک در برابر استرس کمک کنیم؟» می‌تواند در شناخت و کاهش اضطراب فرزندتان به شما کمک کند.
اثرات بلندمدت PTSD بر زندگی
اگر PTSD درمان نشود، می‌تواند به عوارض جدی‌تری منجر شود:
- سوءمصرف مواد یا الکل
- ابتلا به افسردگی شدید یا اختلالات اضطرابی دیگر
- مشکلات در روابط عاطفی و اجتماعی
- اختلال در تحصیل یا اشتغال
- تمایل به خودآزاری یا افکار خودکشی
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که درمان زودهنگام می‌تواند بسیاری از این عوارض را کاهش داده یا از بین ببرد.
درمان اختلال استرس پس از سانحه
درمان PTSD نیاز به حمایت تخصصی و همدلانه دارد. درمان‌های مؤثر عبارت‌اند از:
1. روان‌درمانی
- CBT (درمان شناختی-رفتاری): بازسازی الگوهای فکری ناسالم و ایجاد مهارت‌های مقابله‌ای
- درمان مواجهه‌ای: روبه‌رو شدن کنترل‌شده با ترس برای کاهش حساسیت
- EMDR: پردازش مجدد خاطرات با حرکات چشم؛ بسیار مؤثر برای PTSD
2. دارودرمانی
داروهای ضدافسردگی، ضداضطراب یا تنظیم‌کننده خواب می‌توانند در کنار روان‌درمانی استفاده شوند. مصرف دارو باید تحت نظر روانپزشک باشد.
3. حمایت اجتماعی و خانوادگی
وجود شبکه‌ای از حمایت خانوادگی، دوستان و محیط امن، روند بهبودی را تسریع می‌کند. صحبت‌کردن با دیگرانی که تجربه مشابه داشته‌اند، می‌تواند اثرات شفابخش زیادی داشته باشد.
نقش مراکز مشاوره و کارگاه‌های روانشناسی
مراکز مشاوره مانند مرکز مشاوره روزبه با برگزاری کارگاه‌های روانشناسی برای والدین، نوجوانان و بزرگسالان، نقش مؤثری در آموزش راهکارهای مقابله با بحران‌های روانی ایفا می‌کنند. این کارگاه‌ها به افراد کمک می‌کند تا درباره‌ی احساسات خود آگاه‌تر شوند، با مکانیسم‌های دفاعی خود آشنا شوند و تکنیک‌های تنظیم هیجانی را یاد بگیرند.
نتیجه‌گیری
PTSD اختلالی جدی اما قابل درمان است. با شناخت علائم، مراجعه‌ی به‌موقع به متخصص، و بهره‌گیری از حمایت اجتماعی، می‌توان از عوارض بلندمدت آن پیشگیری کرد. اگر خود یا عزیزانتان تجربه‌ای آسیب‌زا را پشت سر گذاشته‌اید، بدانید که تنها نیستید و کمک گرفتن نشانه‌ی ضعف نیست، بلکه اولین قدم به سوی ترمیم و زندگی بهتر است.
