راهکارهایی برای افزایش تمرکز در کودکان: 10 تمرین بازی‌محور و 6 اصل محیطی
تمرکز در کودکی «مهارت» است، نه صفت ذاتی. بسیاری از حواس‌پرتی‌ها طبیعیِ رشد مغز کودکان‌اند. پس به‌جای برچسب‌زدن، با چند اصل ساده و تمرین‌های بازی‌محور می‌توانیم توجهِ پایدار را تقویت کنیم. این راهنما بر پایهٔ رویکرد آموزشی مرکز مشاوره روزبه و تجربه‌های عملی کارگاه روانشناسی نوشته شده است.
1. برچسب‌نزنی و واقع‌بینی رشدی
- از گفتنِ «عمداً توجه نمی‌کنی» یا «حواس‌پرتی» بپرهیزید. کودکان هنوز توان «نادیده‌گرفتن محرک‌های بی‌اهمیت» را مثل بزرگسالان به‌طور کامل ندارند.
- پیام جایگزین: «می‌دونم تمرکز سخته؛ با هم تمرینش می‌کنیم.»
2. تذکرِ لحظه‌به‌لحظه ممنوع
اخطارهای پی‌درپی، جریمهٔ زیاد یا محروم‌کردن از علایق، معمولاً مشکل را بزرگ‌تر می‌کند و کودک را از درس و مدرسه دلزده می‌سازد. به‌جای آن، ساختارِ واضح + تشویق توصیفی بدهید.
3. تخلیهٔ انرژی قبل از تکلیف
- اگر کودک پرجنب‌وجوش است، 10–15 دقیقه بازی فعال (طناب، لی‌لی، قایم‌باشک) قبل از تکلیف. سپس با «قانون نشستنِ کوتاه» شروع کنید: مثلاً 10 دقیقه تمرکز، 3 دقیقه استراحت.
- هدف را کوچک و قابل‌موفقیت تعریف کنید؛ به‌تدریج زمان تمرکز را افزایش دهید.
4. تمرین‌های ساخت‌و‌ساز با مکعب (الگوگیری دیداری)
- شکل ساده‌ای با مکعب بسازید؛ کودک همان را کپی کند.
- گام بعد: پس از مشاهده، الگو را بپوشانید تا از حافظهٔ دیداری بسازد.
- پیشرفت: الگوهای پیچیده‌تر و زمانِ مشاهدهٔ کوتاه‌تر.
5. کارت‌های «شکلِ ناقص» برای دقت و زمان‌بندی
مانند بخشی از آزمون وکسلر: کارت‌هایی با تصویرِ ناقص نشان دهید و از کودک بخواهید در زمان محدود «نقص» را پیدا کند. از آسان به سخت پیش بروید.
6. بازی «سینیِ اشیاء» برای حافظهٔ کوتاه‌مدت
- چند شیء نامرتبط را روی سینی بچینید؛ 30–60 ثانیه مشاهده.
- سینی را بردارید و کودک نام اشیاء را بگوید؛ به‌تدریج تعداد اشیاء را بیشتر کنید.
- نسخهٔ تصویری: همان تمرین با کارت‌ها یا عکس‌ها.
7. مشاهدهٔ تصاویر و پاسخ به پرسش‌ها
عکس‌های ساده از مزرعه/باغ‌وحش را چند ثانیه نشان دهید و بپرسید: «چند حیوان دیدی؟ رنگ کلاه چه بود؟» با مهارت بیشتر، تصاویر را پیچیده‌تر کنید.
8. «بازی فروشگاه» و تمرین جزئیات
برای چند دقیقه به ویترین نگاه کنید؛ سپس از کودک دربارهٔ اشیاء/رنگ‌ها/چیدمان سؤال کنید. در مهمانی‌ها دربارهٔ رنگ لباس‌ها یا تعداد صندلی‌ها بپرسید.
9. محیطِ کم‌محرک برای تکلیف
- میز ساده، نور مناسب، صندلی راحت؛ حذف اسباب‌بازی‌های محرک از دید کودک هنگام درس.
- قانون دستگاه‌ها: موبایل/تبلت بیرون از اتاقِ مطالعه؛ اعلان‌ها خاموش.
10. تشویق توصیفی به‌جای مقایسه
- به‌جای «آفرین بچهٔ خوبی»، بگویید: «وقتی 10 دقیقه پشت‌سرهم نوشتی، نشون دادی می‌تونی تمرکز کنی.»
- از مقایسه با همسالان خودداری کنید؛ تمرکز روی پیشرفتِ خودش.
11. چارچوب زمان: پومودوروِ کودک
برای 6–8 سال: 10 دقیقه کار + 3 دقیقه استراحت. برای 9–11 سال: 15 دقیقه کار + 5 دقیقه استراحت. سه چرخه = یک استراحتِ بلندتر (10 دقیقه).
12. بازی‌های کلامی سریع (بدون ابزار)
- کلمهٔ ممنوع: دربارهٔ موضوعی حرف بزنید بدون گفتنِ یک کلمهٔ خاص—تمرین بازداری.
- ردیف‌کردن: نام‌بردن از میوه‌ها به ترتیب حروف الفبا—تمرین بازیابی هدفمند.
13. چک‌لیست «اتاق تمرکز» (6 اصل محیطی)
- میز ساده و مرتب
- نور کافی و ثابت
- وسایل محدود روی میز (فقط لازم‌ها)
- تقویم کوچک/نمودار تکلیف قابل مشاهده
- جای مشخص برای پاداش‌های کوچک (برچسب/ستاره)
- قانون دستگاه: بیرون از اتاق یا در حالت بی‌صدا
14. برچسب نزنید—هویت نسازید
نسبت‌دادن صفت‌های پایدار («حواس‌پرت»، «دست‌وپاچلفتی») می‌تواند سال‌ها روی خودپندارهٔ کودک اثر بگذارد. رفتار را توصیف کنید، نه شخصیت را.
15. برنامهٔ 7 روزهٔ تقویت تمرکز
- Day 1: چیدمان اتاق مطالعه طبق چک‌لیست (بخش 13).
- Day 2: 3 چرخهٔ پومودورؤ کودک با تشویق توصیفی.
- Day 3: سینی اشیاء (6 قلم) + نسخهٔ تصویری.
- Day 4: مکعب‌های الگو—مرحلهٔ «پوشاندن الگو».
- Day 5: کارت‌های «شکلِ ناقص» با زمان‌سنج.
- Day 6: بازی فروشگاه/ویترین و پرسش از جزئیات.
- Day 7: مرور پیشرفت، پاداش فعالیتی (نه خوراکی/پول).
16. کی به ارزیابی تخصصی نیاز داریم؟
- بی‌توجهی/حواس‌پرتیِ پایدار در چند محیط (خانه/مدرسه) حداقل 6 ماه، با افت عملکرد
- همراهی با بی‌قراری شدید، تکانشگری، یا مشکلات یادگیری
در این موارد، ارزیابی جامع توسط متخصص رشد/روان‌شناس کودک توصیه می‌شود. این متن آموزشی است و جایگزین تشخیص نیست؛ از مرکز مشاوره روزبه کمک بگیرید.
17. جمع‌بندی
تمرکز با محیطِ مناسب، بازی‌های هدفمند و تقویت توصیفی رشد می‌کند. با گام‌های کوچک و پیوسته، می‌توان مسیر توجه پایدار را هموار کرد—بدون برچسب، بدون جنگ.
18. دعوت به اقدام
مطالب مرتبط را در تربیت کودک از نگاه روانشناسی ببینید و اگر می‌خواهید این تمرین‌ها را عملی در جمع‌های کوچک بیاموزید، برنامه‌های کارگاه‌های روانشناسی را دنبال کنید. تیم مرکز مشاوره روزبه همراه شماست.
